Đại tướng Aleksandr Mikhailovich Mayorov
Sự thật về cuộc chiến Afghanistan
Lời chứng của một Trưởng đoàn Cố vấn Quân sự
Nhà xuất bản "Quyền con người". Moskva 1996
Thay lời nói đầu
Khi trở lại với những ký ức của mình về cuộc chiến Afghanistan, nghiên cứu các tài liệu mình còn giữ, những bản đồ, sổ công tác, bây giờ tôi vẫn rất băn khoăn. Đôi lúc tôi cảm thấy mình ở trong tình trạng bị chia đôi về mặt tinh thần. Một mặt tôi hiểu rằng cần phải kể về chiến tranh một cách thẳng thắn và cặn kẽ. Mặt khác tôi lại sợ mình không khách quan trong đánh giá cuộc chiến tranh này. Và trong các phán xét của tôi về các nhân vật này hay nhân vật kia, độc giả chắc sẽ nhận thấy dấu ấn đặc biệt mạnh của sự cảm nhận cá nhân về họ.
Sẽ là chuyện bình thường đối với tôi, một quân nhân chuyên nghiệp khi tự hào về những gì tôi đã làm trong chiến tranh, về sự nghiệp anh hùng của các quân nhân thuộc quyền và cả bởi tính bền bỉ của cá nhân, sự mưu trí và quyết đoán trong quân sự. Trong thực tế về phương diện nào đó tôi lại chẳng hề hợp với cuộc chiến tranh này, tôi thật khó tìm ra điều gì xuất sắc hay chỉ đơn giản là tích cực mà làm tôi muốn viết về nó. Cũng không phải vì bây giờ tôi phát biểu trên quan điểm là người chống lại tuyệt đối việc đưa quân đội vào Afghanistan - trái lại: cho đến lúc này tôi vẫn tin tưởng vững chắc rằng đó là điều cần phải làm. Nhưng phải làm theo cách khác - thông minh hơn, với mức độ chín chắn lớn hơn nhiều trong công tác phác thảo và ra quyết định, với sự mềm dẻo lớn hơn nữa trong thực hiện quyết định. Bởi lẽ rốt cuộc ta đang nói đến cuộc đấu tranh không khoan nhượng giành vai trò thống trị trên thế giới giữa Hoa Kỳ và Liên bang Soviet. Và việc đưa quân đội vào Afghanistan nhằm tiếp tục khẳng định sự hiện diện của mình tại Trung Á và Đông Nam Á là một sự nghiệp hấp dẫn, đầy triển vọng và hợp thời. Chính thời đó tôi đã đánh giá như vậy, khi tôi trên đường đến nơi mới được bổ nhiệm ở Kabul.
Nhưng hồi tưởng về thời kỳ ấy giờ đây chẳng mang lại cho tôi niềm vui. Tôi tự hỏi mình một lần nữa: mình kể tất cả những chuyện đó ra để làm gì? Ai thích thú gì chuyện này cơ chứ?
Thường thì các quân nhân chuyên nghiệp, ở giai đoạn hoàng hôn của cuộc đời, luôn vui mừng về những gì mình đã kịp làm được trong chiến tranh cho vinh quang của Tổ quốc. Vậy mà tâm hồn tôi cứ nặng trĩu. Có lẽ nguyên nhân nằm ở sự im lặng lâu dài của tôi trong suốt mười lăm năm, không muốn chia sẻ với bất kỳ ai những suy nghĩ của mình về các sự kiện bi thảm trong năm đầu tiên của cuộc chiến tranh Afghanistan. Nhưng có lẽ đã đến lúc cất tảng đá ấy ra khỏi tâm hồn.
Đối với các nhà sử học, chắc chắn việc miêu tả các trận đánh là điều quan trọng. Tuy nhiên tôi hy vọng, nhiều nét khắc chân dung những con người hiện hữu hoạt động bên cạnh tôi sẽ không phải là thừa.
Tôi muốn nói vài lời về quân đội Afghanistan. Không lâu trước CM Tháng Tư, nó còn phục vụ trung thành cho vua Zahir-Shah. Sau đó, sau cuộc đảo chính cung đình thì phục vụ cho tổng thống Daud. Nhưng thời gian dường như tăng tốc độ đua của nó, tất cả thay đổi với vòng quay chóng mặt của kính vạn hoa: lên nắm chính quyền là Taraki, rồi đến Amin, rồi tiếp Babrak Karman. Cái sinh thể quân đội to lớn với 180 - 220 ngàn con người trong suốt thời gian trên vẫn như thế, vẫn tiếp tục hoạt động không ngừng. Đó là quân đội của quốc gia. Nhiệm vụ của nó vẫn là - bảo vệ quyền lợi quốc gia chứ không phải bảo vệ chính quyền của chế độ này hay chế độ kia. Nhưng bỗng đến thời điểm khi mà quân đội ấy quay súng chống lại những người đồng đạo, những người anh em Hồi giáo. Nó trở thành một bi kịch đối với nhân dân Afghanistan. Bi kịch này, đã được những người ở điện Kremli chuẩn bị, trình diễn, nuôi dưỡng ngọn lửa của nó suốt nhiều năm. Trong những năm 1980 - 1981 tôi đã tham gia vào bi kịch ấy, đã hoạt động ở ngay giữa nơi đầy ắp những sự kiện.
Với tư cách Trưởng đoàn Cố vấn quân sự tại CHDC Afghanistan, thời kỳ đó tôi phải thực thi, bằng phương tiện quân sự, chính sách mà ban lãnh đạo Soviet định đoạt. Và bây giờ tôi không đủ can đảm để suy ngẫm, phân tích sâu và toàn diện về hoàn cảnh trong nước và quốc tế lúc bấy giờ. Chắc chắn cần phải có lao động bền bỉ của nhiều chuyên gia trong nhiều năm mới có thể đánh giá tất cả ở mức tương đối đầy đủ và dựng lại bức tranh lịch sử chân xác.
Nhưng những gì tôi thấy, tôi làm, tôi nghe, những điều tôi suy nghĩ, với những ai tôi cùng phục vụ, cùng làm việc, cùng chiến đấu, tôi nhận chỉ thị và mệnh lệnh từ ai, ai là người tôi kính trọng, ai là người tôi không thích, - tất cả những chuyện đó tôi sẽ cố gắng miêu tả một cách thẳng thắn, không giấu giếm, không tô vẽ, và bằng cách đó tôi kể lại sự thật của tôi về cuộc chiến tranh Afghanistan.
Chương Một
Vào hạ tuần tháng sáu năm 1980 khi tôi, Tư lệnh QK PriBaltic, đang chỉ huy các cuộc diễn tập cho các đon vị bộ đội tại PriBaltic ở Trung tấm Huấn luyện Dobrovolsky thì có điện thoại theo đường quân sự gọi đến cho tôi từ Tổng Tham mưu trưởng các LLVT Liên Xô, Nguyên soái Liên bang Soviet Nikolai Vasilevich Ogarkov.
- Ngày mai cậu có thể bay về Moskva chứ?
- Tất nhiên. Tôi phải mang gì theo?
- Mang cái đầu cậu, Aleksandr Mikhailovich
Nguyên soái trưởng KQ TTL KQLX P.S.Kutakhov và Tư lệnh QK Pribantic (1972-1980) Đại tướng A.M.Mayorov trong một cuộc kiểm tra lực lượng KQ thuộc QK này. Riga, CHXV Latvia, năm 1979.
Tôi chuyển quyền lãnh đạo các cuộc diễn tập cho cấp phó của mình và cùng vợ bay về Moskva. Ngay trên máy bay tôi đã linh cảm thấy: "Afghanistan". Tôi chia sẻ điều này với Anna Vasilevna - biến đổi sắp đến trong cuộc sống của chúng tôi không động chạm đến ai khác mạnh như vậy. Khi tôi phục vụ ở Ai Cập, khi tôi chỉ huy Cụm quân đội Soviet ở Tiệp Khắc, và ở đây, ở PriBaltic, - đâu đâu cô ấy cũng chia sẻ những thăng trầm số phận với tôi.
Tôi tới chỗ Nikolai Vasilevich Ogarkov ngay, theo đúng tác phong của người quân nhân, không chậm trễ. Chúng tôi ôm choàng lấy nhau như những người bạn cũ. Anh mời tôi ngồi vào chỗ chiếc bàn nhỏ đặt riêng, mắt đánh về phía bàn làm việc lắp đầy các trang thiết bị: ý nói, chúng ta sẽ không ngồi ở đó. Chúng tôi hiểu rất rõ rằng, trong những phút trao đổi quan trọng, tốt nhất tránh xa mớ máy móc kia ra.
Chúng tôi ngồi sát vào nhau và anh nói với tôi:
- Afghanistan
Và sau một lúc dừng lâu:
- Cậu được đề cử ở phiên họp BCT. Cậu có kinh nghiệm chiến đấu và làm việc ở nước ngoài.
Tôi nghe và im lặng.
- Ở đấy cậu sẽ thay thế Sokolov và Akhromeev
Tôi im lặng.
- Để tăng sức nặng cho cậu, sẽ bổ nhiệm cậu làm Phó Tổng tư lệnh Lục quân.
Tôi tiếp tục im lặng.
- Khi cậu đồng ý, người ta sẽ phê chuẩn chức vụ của cậu tại phiên họp BCT. Sau đó dĩ nhiên các Ủy viên BCT sẽ lần lượt gọi cậu đến nói chuyện. Họ sẽ chia sẻ với cậu các thông tin cần thiết, cho các huấn thị... Sao cậu im lặng mãi thế? Tôi chờ cậu trả lời đây.
- Anh hãy coi như đã nhận được sự đồng ý của tôi rồi.
Cửa bật mở, Bộ trưởng QP Ustinov đi vào - gày rộc, lưng còng, ông vừa trải qua một cuộc phẫu thuật nặng. Bằng việc sang thăm phòng Ogarkov, bộ trưởng có lẽ muốn giúp Nikolai Vasilevich thuyết phục tôi đứng đầu Đoàn Cố vấn QS tại Afghanistan. Ustinov hỏi thăm sức khỏe Ogarkov và tôi, ông trao đổi với Ogarkov bằng câu hỏi:
- Sao, không đồng ý à?
- Trái lại. Dmitri Fedorovich.
Nhưng Ustinov như không nghe thấy câu trả lời và hỏi tiếp:
- Sao, sợ à?
Trong bốn năm trên cương vị Bộ trưởng QP, Ustinov chưa làm chủ được cách thức giao tiếp lịch sự và đúng đắn với cấp dưới thuộc quyền. Người Dân ủy Nhân dân thời Stalin ăn nói lỗ mãng, có lẽ theo thói quen cổ xưa giao tiếp với các giám đốc nhà máy thuộc Bộ Dân ủy Vũ khí đạn được của mình, gây ra sự không hài lòng, ta thán trong giới tướng lĩnh. Điều đó đặc biệt xúc phạm đến những vị tư lệnh công thần, mới đây chưa lâu còn cảm thấy một mối quan hệ giao tiếp khác hẳn đối với mình từ phía vị bộ trưởng quá cố Andrey Antonovich Grechko.
Tài liệu được cho là ủy quyền giám sát việc thực hiện cuộc can thiệp vũ trang vào Afghanistan của BCT cho Andropov, Ustinov, Gromyko ngày 12 tháng 12 năm 1979, theo quyết định đã ra trước đó vài ngày. Fond 89 hồ sơ lưu trữ Nga được chính quyền Eltsin giải mật một trang bản ghi năm 1992 làm bằng chứng trong một phiên tòa sắp diễn ra thời đấy về ĐCS Liên Xô.
Dĩ nhiên sự thô bạo của Ustinov đối với tôi làm tôi tổn thương:
- Đồng chí BTQP! Đã lâu tôi không còn sợ dù đó là ai hay bất cứ việc gì. Tôi đã trải qua chiến tranh và đã nhiều lần đối diện trước cái chết.
Nikolai Vasilevich vội vàng ngắt lời tôi, anh nói để làm dịu tình hình:
- Thưa Dmitry Fedorovich, anh ấy đã đồng ý. Anh sẽ đi, sẽ đi!
Bộ trưởng làu bàu:
- Được rồi thế thì ơn Chúa. - Rồi ông lảo đảo đi ra khỏi phòng.
Sau khi đưa quân đội vào Afghanistan đã thành lập một Ủy ban thuộc Bộ Chính trị để giải quyết tất cả các vấn đề chính trị, ngoại giao, quân sự, quản lý kinh tế và các vấn đề khác trong quan hệ Soviet-Afgan. Trong thành phần ủy ban có Andropov, Gromyko, Ustinov, Ponomariov. Chính Andropov triệu tập họp Ủy ban, thực tế ông là chủ tịch của nó. Ngoài ra theo đề nghị của cá nhân Brezhnev, công việc Afghanistan còn thường xuyên được Suslov và Chernenko quan tâm. Với các thành viên trên của Ủy ban, tôi sắp phải gặp gỡ riêng từng người.
TTMT Ogarkov (ngoài cùng bên phải), BTQP Ustinov dự lễ ký SALT-II giữa TBT Liên Xô Brezhnev và TT Mỹ Carter ngày 18 tháng 6 năm 1979 tại thủ đô Vienna của CH Áo
Thực chất cuộc nói chuyện ngắn ngủi với Ustinov dẫn tới điều sau:
- Hãy gặp gỡ các thành viên Ủy ban, lắng nghe các lời khuyên của họ. Đặc biệt chăm chú lắng nghe Yuri Vladimirovich. Ông ấy có một lượng thông tin khổng lồ. Bản thân ông cũng là một con người thấu suốt.
Tôi rời chỗ Ustinov với một cảm giác khó chịu: bộ trưởng phụ thuộc một cách đáng xấu hổ vào Andropov. Nhân thể nói thêm rằng, các chỉ thị sau này tôi nhận được ở Afghanistan, ban đầu luôn được Andropov ký trước, sau mới đến BTQP Ustinov. Mà chiến tranh thì do quân đội tiến hành, vậy thì BTQP ký trước tiên là điều bình thường chứ sao. Tuy thế, sự thống soái tối thượng của KGB là rất ngang ngược và được hợp thức hóa một cách công khai.
Cuộc nói chuyện thứ hai là với Andropov tại Lubianka.
Khuôn mặt béo tốt, như bột nặn, âm sắc giọng nói cao trẻ trung, điệu bộ kiêu hãnh, nổi bật ở sự nhã nhặn. Ông đón tôi ở giữa phòng làm việc. Và mời tôi cùng ngồi.
Ông nói nhẹ nhàng và thuyết phục về sự phức tạp của tình hình ở Afghanistan, về sự cần thiết phải xây dựng cách ứng xử chín chắn của mình trong quan hệ với ban lãnh đạo đất nước thân hữu này.
- Chúng tôi biết: Karmal - là một nhân vật ghê tởm. Nhưng biết nghe lời. Cậu hãy ủng hộ hắn ta.
Nhân thể ông nhận xét lướt qua rằng, ông biết toàn bộ danh sách những nơi tôi từng phục vụ - công việc tại Ai Cập, Tiệp Khắc. Ông đánh giá công tác của tôi ở Pribaltic có chất lượng tốt.
- Nhưng ở đây tình hình khác đấy. Rất phức tạp. – Và đồng thời ông chuyển sang xưng hô “anh” – “tôi”: - Anh hãy nắm chắc tất cả và hãy hoạt động tích cực.
- Yuri Vladimirovich, trong thời chiến chế độ một chỉ huy rất quan trọng, cần có đầy đủ quyền hạn.
- Vậy anh hãy giữ lấy nó đi!
- Tôi có thể xem những lời này là sự phê chuẩn cho tôi toàn quyền không?
- Ngay bây giờ tôi sẽ biết thôi. – Và ông nhấc ống nghe điện thoại.
Thích giác của tôi thời ấy rất nhạy bén. Tôi nghe không chỉ Andropov, mà còn nắm bắt được lời người đối thoại với ông. Đại loại cuộc nói chuyện diễn ra thế này:
- Boris! Tôi, Yura đây.
Yu.V.Andropov
Tôi đoán Yu.V nói chuyện với Boris Nikolaievich Ponomariov.
- Mayorov đang ở chỗ tôi. Anh ta xin được có toàn quyền xử lý công việc.
- Thế thì cứ để anh ta nắm đi.
- Nghĩa là cậu duyệt nhé? Còn Ủy ban của chúng mình thì sao? Dù gì vẫn là Ủy ban của Bộ Chính trị.
Phải chăng ông ấy lừa phỉnh tôi, cái ông chủ tịch này? Hay đây là một trò chơi? Tôi thầm nghĩ. Giọng Andropov lại vang lên:
- Vậy nếu Aleksandr Mikhailovich giữ hết quyền lực thì khi đó ai sẽ là nhân vật chính hả Boris?
- Nào, anh ta là nhà quân sự chính ở đó, ở Afghanistan ấy.
- Về tổng thể, cái chính của chúng ta là Đảng... Ở đâu cũng vậy, Đảng nhé, Boris!
- Tất nhiên, tất nhiên.
- Và trước hết, nhân vật chính - đó là Leonid Ilich! - Andropov nói, để kết thức cuộc trao đổi mang tính phô trương này.
Tồi rời khỏi chỗ Andropov mà đầy phiền muộn. Xét qua cuộc trao đổi điện thoại vô nghĩa của hai thành viên ủy ban nói trên, tôi không thể hiểu thực sự mình có đủ quyền hạn hay không. Riêng trách nhiệm thì tôi sẽ phải gánh chịu đầy đủ.
Cuộc nói chuyện tiếp theo, - với Gromyko. Chúng tôi đã nhiều lần gặp nhau khi tôi còn làm Tư lệnh Cụm quân Trung tâm ở Tiệp Khắc. Ông ấy tất nhiên đối xử với tôi như với người đã qua đủ trường lớp để nắm vững về chính trị và ngoại giao, vì vậy ông nói rằng sẽ không chỉ thị gì.
- Công tác ngoại giao đang tiến hành. Về mặt chính trị chúng tôi đảm bảo. Việc của anh, Aleksandr Mikhailovich, là chiến đấu. Và làm sao thiết lập lại chính quyền cho nhanh.
Lời của ông tôi thấy rất bình thường. Việc của nhà quân sự - chiến tranh. Tôi nhất định, tôi cần phải, tập trung tối đa mọi khả năng, lực lượng, kinh nghiệm, giải quyết nhiệm vụ chính trị đặt ra bằng phương tiện quân sự. Tuy nhiên cuộc nói chuyện với Andrey Andreevich cũng chẳng mang được tới điều gì rõ ràng, làm tôi có thể hiểu nhiệm vụ sắp tới của tôi ra sao. Vốn là người ít lời, Gromyko nhắc thoáng qua đến Tabeev đại sứ LBCHXHCN Soviet tại Kabul, nhưng không nói rõ về ông ta: ông nói, hãy tự mình tìm hiểu kỹ tại chỗ.
..........