Đăng Nhập
Vấn đề lớn nhất trong quan hệ đồng minh Mỹ - Nhật là Trung Quốc. Washington và Tokyo phải giải quyết những thách thức trực tiếp mà Bắc Kinh gây ra đối với an ninh khu vực cũng như kiểm soát tác động từ sự trỗi dậy của Trung Quốc đến quan hệ hai nước.
Vấn đề thứ hai dường như gây nhiều khó khăn hơn: mặc dù hai quốc gia có sự tương đồng đáng kể trong việc đánh giá Trung Quốc, nhưng có một khoảng cách ngày càng xa giữa Mỹ và Nhật Bản trong cách đối phó với thái độ của Trung Quốc. Trên giấy tờ, hai quốc gia này dường như đang sát cánh với nhau trong vấn đề Trung Quốc. Cuộc họp Ủy ban Tham vấn An ninh (SCS, thường được gọi là “2+2”) gần đây nhất đã nêu rõ: Mỹ và Nhật “tiếp tục khuyến khích Trung Quốc đóng vai trò tích cực và có tính xây dựng vào sự ổn định và thịnh vượng của khu vực, tuân thủ các quy định quốc tế về ứng xử, cũng như cải thiện sự minh bạch và cởi mở trong quá trình hiện đại hóa quân sự của mình với các khoản đầu tư quân sự đang tăng lên nhanh chóng.” Những lời lẽ này có vẻ khuôn sáo nhưng lại rất chính xác khi nhận định được những quan ngại và cho Bắc Kinh biết những điều mà Mỹ-Nhật mong muốn ở họ .
Nhưng đằng sau sự hòa hợp này lại ẩn chứa mối bất hòa. Đối với Trung Quốc, Nhật Bản đang dần hướng theo tinh thần của bà Margaret Thatcher, người đã từng một lần cảnh báo Tổng thống George HW Bush “không được lung lay” trong quan hệ với Liên Xô. Các chuyên gia và quan chức Nhật Bản đưa ra hai mối quan ngại. Trước hết là lo ngại về sự “rạn nứt” trong quan hệ Mỹ - Nhật, sự lo lắng này xuất phát từ khi Tổng thống Bill Clinton đến thăm Trung Quốc mà bỏ qua Tokyo. Nhật Bản lo sợ bị lu mờ trước Trung Quốc trong việc làm đối tác ưu tiên của Mỹ ở Châu Á. Tokyo phải nghiến răng mỗi lần diễn ra Đối thoại Chiến lược và Kinh tế Mỹ - Trung, và Thủ tướng Shinzo Abe vẫn đang chờ đợi một Hội nghị thượng đỉnh Sunnylands thực sự của mình với Tổng thống Obama.
Những lo ngại về việc sự rạn nứt đã giảm đi - nhưng chưa hoàn toàn biến mất - và Tokyo bây giờ tỏ ra khó chịu đối với khái niệm “khả năng gây tổn thương lẫn nhau” (“mutual vulnerability” - đôi khi còn được gọi là “tình trạng ổn định chiến lược” ), một thế giới mà tiềm lực vũ khí hạt nhân của Trung Quốc khiến cho Washington do dự trong việc phản ứng lại trước sự hiếu chiến của Trung Quốc. Điều này dẫn đến một “nghịch lý ổn định - bất ổn”: một tình thế mà trong đó khả năng gây tổn thương lẫn nhau sẽ tạo nên sự ổn định ở cấp độ chiến lược (MAD đã tạo nên điều này trong Chiến tranh Lạnh) nhưng đồng thời có thể là chất xúc tác cho những hành động khiêu khích hoặc khiêu chiến ở quy mô nhỏ, phạm vi địa phương.
Khu vực trọng tâm của mối lo ngại này là quần đảo Senkaku - những hòn đảo không có người ở trong vùng Biển Hoa Đông hiện đang nằm dưới quyền kiểm soát của Nhật Bản, đồng thời cũng được Trung Quốc tuyên bố chủ quyền (còn được gọi là Điếu Ngư Đài trong tiếng Trung) - nay đã trở thành vấn đề mấu chốt, gây căng thẳng trong quan hệ giữa Nhật Bản - Trung Quốc. Mặc dù trong nhiều năm Mỹ đã khẳng định quần đảo nằm trong phạm vi Hiệp ước An ninh Mỹ - Nhật nhưng điều này cũng không xoa dịu được những người dân Nhật Bản. Lập trường cơ bản của Mỹ là “Mỹ sẽ giữ thái độ trung lập đối với các tuyên bố chủ quyền ở những vùng lãnh thổ có tranh chấp, nhưng quần đảo Senkaku theo Điều 5 của Hiệp ước được nêu rõ là ‘lãnh thổ thuộc quyền quản lý của Nhật Bản’.” Các chuyên gia và quan chức Nhật Bản kêu gọi Mỹ cần phải tỏ rõ lập trường hơn nữa, bằng việc ủng hộ tuyên bố của Nhật Bản đối với quần đảo này cũng như lên án Trung Quốc vì đã gây nên sự bất ổn trong khu vực. Nhật mong muốn những ngôn từ như được sử dụng trong tuyên bố Đối thoại An ninh Ba bên (giữa Mỹ, Nhật Bản và Úc), công bố một ngày sau tuyên bố SCC, trong đó chỉ trích “những hành động cưỡng chế hoặc đơn phương có khả năng làm thay đổi cục diện ở Biển Hoa Đông”, với lời lẽ diễn đạt rõ ràng hơn trong Tuyên bố 2+2.
Điều gì đã tạo nên khoảng cách trong quan điểm giữa hai bên? Có một sự khác biệt rất rõ ràng: Ngay tại thời điểm này Nhật cảm thấy bị uy hiếp bởi những hành động của Trung Quốc. Như một một học giả Nhật Bản đã giải thích, “đây là lần đầu tiên người dân Nhật thật sự nhận thấy khả năng lãnh thổ nằm dưới sự kiểm soát của chính phủ Nhật Bản có nguy cơ bị đe dọa bởi một kẻ thù từ bên ngoài.” Mỹ cũng lo lắng trước cách cư xử của Trung Quốc, nhưng mối đe dọa lại xa xôi hơn, kể cả về mặt địa lý và thời gian, và cũng trừu tượng hơn.
Điều này phản ánh sự khác biệt thứ hai: cách mỗi nước sẽ phân hạng những mối đe dọa an ninh như thế nào. Trung Quốc đứng đầu trong danh sách của Nhật Bản, trong khi Mỹ nhận định Bắc Triều Tiên như một mối quan ngại trực tiếp của mình trong khu vực. Mỹ có thể bị lôi kéo vào xung đột trong cả hai trường hợp, nhưng Bình Nhưỡng bị xem là một lực lượng hiếu chiến và khó lường hơn Bắc Kinh. Thứ ba, đó là bối cảnh mà mỗi nước đặt khuôn khổ quan hệ với Trung Quốc. Trung Quốc là một trong những đối tác hàng đầu và là điểm đến của những khoản đầu tư đáng kể từ cả hai quốc gia. Nhưng Washington có cái nhìn thoáng hơn về mối quan hệ với Bắc Kinh, coi đó là một đối tác thông qua một loạt các nỗ lực, trong khi quan điểm của Nhật Bản lại hẹp hòi hơn – chủ yếu coi Trung Quốc là một mối nguy hại. Mỹ muốn hướng tới một mối quan hệ chiến lược, hoặc đôi lúc thậm chí là hợp tác, trong khi Trung Quốc lại gây bức xúc cho Tokyo.
Các yếu tố khác cũng tác động mạnh mẽ lên mối quan hệ đồng minh. Lịch sử cay đắng, đẫm máu của mối quan hệ Nhật Bản – Trung Quốc trong suốt thế kỷ 20 đã tạo nên khác biệt trong những phân tích khu vực của Tokyo và Washington, tạo ra những kỳ vọng và ngăn trở cho Nhật Bản mà nước Mỹ không hề phải đối mặt. (Thật trớ trêu rằng, trong những năm 1980, vấn đề lịch sử này đã đẩy Tokyo lại gần hơn Bắc Kinh hơn những gì Mỹ mong muốn.) Bắc Kinh đã nhanh chóng lợi dụng để khoét sâu hơn nữa khoảng cách tư duy vốn tồn tại giữa Washington và Tokyo, dựng lên hình ảnh của một nước Mỹ vô trách nhiệm hoặc một Nhật Bản thiếu quyết đoán.
Một số người Nhật Bản chộp lấy mối đe dọa Trung Quốc bởi vì điều này hỗ trợ cho nghị trình chính trị của họ, dù đó là việc gia tăng chi phí quân sự hay nới lỏng các hạn chế của hiến pháp đối với Lực lượng Phòng vệ. Nhấn mạnh mối đe dọa Trung Quốc cũng sẽ củng cố thông điệp rằng Tokyo là một đồng minh nghiêm túc, sẵn sàng đóng góp vào việc giải quyết những thách thức an ninh khu vực. Thật không may, trong khi rất nhiều người Mỹ ủng hộ động thái này thì thông điệp từ Nhật Bản thật vụng về, cho rằng Tokyo phải thay đổi cách giải thích quyền tự vệ tập thể vì trong một số trường hợp Nhật Bản có thể không có khả năng bảo vệ lãnh thổ của mình, một lập luận đã vô tình làm nổi lên hình ảnh của một đồng minh vô trách nhiệm.
Một số người nhấn mạnh rằng các vấn đề trong mối quan hệ giữa Mỹ - Nhật Bản xuất phát từ mối bất an của Nhật Bản. Đó là sự thật - một phần là như vậy. Nhưng những mối bất an này, thực hay ảo, cũng là một vấn đề cho quan hệ đồng minh và cần phải được xả van. Để khởi động, trong khi theo đuổi hợp tác với Trung Quốc, và thúc giục Tokyo làm giống như vậy, người Mỹ phải đẩy lùi quan điểm cho rằng tồn tại tam giác đều giữa Washington, Tokyo, và Bắc Kinh. Mối quan hệ đồng minh của chúng ta về cơ bản phân biệt quan hệ Mỹ - Nhật với quan hệ Mỹ - Trung.
Thứ hai, đã đến lúc Tổng thống Obama và Thủ tướng Abe ngồi vào một cuộc họp thượng đỉnh thực sự, một cuộc họp sẽ giúp xóa bỏ bất kỳ nghi ngại nào về tình trạng của liên minh và sự tin tưởng đối với Mỹ của ngài Thủ tướng. Họ có thể gặp nhau ở Hawaii: những tấm ảnh họ cùng nhau dạo trên bờ biển sẽ giúp thay đổi đáng kể khuôn khổ quan hệ song phương, và các phiên họp tại Bộ Chỉ huy Thái Bình Dương sẽ đánh dấu cam kết chung của họ về hợp tác an ninh.
Thứ ba, cộng đồng an ninh hai nước nên đẩy mạnh các cuộc đối thoại khu vực và kế hoạch dự phòng song phương. Đã có những tiến bộ lớn trong những lĩnh vực này những năm gần đây, nhưng một môi trường an ninh phát triển vẫn đòi hỏi nhiều cuộc thảo luận hơn nữa, kể cả ở cấp chính thức và không chính thức. Cả hai nước cần nắm bắt tốt hơn nguyện vọng của nhau. Chúng ta cần hiểu rõ những lực lượng đang chi phối khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, vượt lên trên những câu trả lời dễ dàng để nắm bắt các cơ chế và những động lực hình thành chính sách an ninh tại Washington và Tokyo.
Tác giả bài viết là Brad Glosserman, Giám đốc điều hành của Diễn đàn Pacific Forum CSIS. Bài viết được đăng lần đầu tiên trên bản tin Pacnet, số 83.
Người dịch: Linh Lan
Hiệu đính: Kim Minh
